مهدی معلی *
توجه به گزارشهای چند رسانه و سخنان برخی میدان داران داخلی جریان ضد مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته، این شائبه را ایجاد میکند که این فناوری قربانی منافع اقتصادی و تعصبات سیاسی شده است. جمهوری اسلامی ایران اولین کشور منطقه و جز چند کشور جهان بود که فناوری مهندسی ژنتیک گیاهی را بومی کرد. در سال ۱۳۸۳ مجوز تولید اولین محصول تراریخته در کشور صادر شد. بلافاصله پس از این دستاورد افتخار آفرین، یک جریان خاص در کشور فعال شد و با به خدمت گرفتن رسانهها راه را برای توقف تولید و تسهیل واردات هموار ساخت. با تغییر دولت و گرم شدن بازار سیاستبازی، وزیر وقت جهاد کشاورزی دولت نهم که شاید ورود به این جنجالها را پوششی بر عملکرد ضعیف خود میدانست، دستور توقف تولید محصولات تراریخته را صادر کرد. همزمان واردات این محصولات به شدت افزایش یافت، تا جایی که پس از چند سال جمهوری اسلامی ایران به یکی از واردکنندگان اصلی محصولات تراریخته به ویژه سویا و ذرت از کشورهای عمده تولید کننده این محصولات از جمله آمریکا، آرژانتین، برزیل و کانادا با افزایشی جهشی به چندین میلیارد دلار رسیده است.
رفتار تناقضآمیز مخالفان تولید داخلی
این شرایط تناقض آمیز در آن زمان موجب انتقادات انجمنهای علمی و نمایندگان مجلس شد. یکی از این موارد نامه ۱۶۰ نماینده مجلس به رئیس جمهور وقت بود که در آن آمده است: «با گذشت یک سال از نامه قبلی و با وجود اعلام شبهه ایمنی نداشتن برنج تراریخته ایرانی از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پرشکی در نامه مورخ ۲۷ آذر ۱۳۸۵ متأسفانه اقدام لازم از طرف وزارت جهاد کشاورزی صورت نگرفته و کار تولید برنج تراریخته کاملا متوقف شده است.»[۱]
وی در پاسخ به این انتقادات با تکرار چند ادعای خلاف واقع گفت: «به دليل مشكلات زيست محيطي و بهداشتي آن و تحريم كشورهايي كه از محصولات تراريخته استفاده ميكنند، ما نيز فقط تا زماني كه به عنوان عامل خطرزا شناخته نشود به عنوان يك دانش و علم از آن در آزمايشگاه ها استفاده ميكنيم.»[۲]
علیمحمد شاعری یکی دیگر از چهرههای مؤثر این جریان است که دوران مسئولیتش در وزارت جهاد کشاورزی با سرکوب تولید ملی و افزایش واردات محصولات تراریخته همراه بود. او هم با وجود چنین کارنامهای، تلاشهای اخیر دولت برای سامان دادن به تولید داخلی و نظارت بر واردات را تحمل نکرده و به طرق مختلف به آن حمله ور شده است. شاعری اخیرا با تکرار ادعاهای خلاف واقع اسکندری علیه این فناوری گفته است: «وزارت بهداشت چشم خود را بر روی برخی مشکلات بهداشتی محصولات تراریخته بسته است، وزارت کشاورزی نیز بر طبل واردات میکوبد. کشورهای پیشرفته محصولات تراریخته ارزان برای کشورهای جهان سوم تولید میکنند، این در حالی است که ۳۷ کشور جهان واردات محصولات تراریخته را ممنوع کرده اند.»[۳]
خلاف بودن ادعاهای این جریان در هر سه مورد -مشکلات بهداشتی، زیست محیطی و ممنوعیت مصرف در دیگر کشورها- بارها توسط جامعه علمی کشور به طور مستند تبیین شده است. همان زمان حتی دکتر باقری لنکرانی، وزیر وقت بهداشت، اعلام کرد محصولات تراریخته سالم و مورد تأیید وزارت بهداشت است.[۴]
اما پرسش اصلی این است که اگر اسکندری چنین اعتقادی داشت چگونه تنها تولید داخلی را هدف گرفته و در دوره مسئولیتش واردات محصولات تراریخته به طور بیسابقهای افزایش یافت؟
دروغهایی که برای توقف تولید گفته شد
تا کنون هیچ یک از مراجع متولی بهداشت یا محیط زیست در جهان از جمله سازمانهای غذا و دارو چنین مشکلات بهداشتی یا زیست محیطی را شناسایی نکردهاند و سازمانهای متولی امر در کشورهای مختلف برای مصرف محصولات تراریخته مجوز صادر کردهاند. جدول زیر تعداد بیشترین مجوزهای صادرشده در کشورهای آرژانتین، آمریکا، استرالیا، برزیل، فیلیپین، کانادا، کره و مکزیک و کشورهای عضو اتحادیه اروپایی نشان میدهد.
جدول۱: تعداد مجوزهای مصرف و تولید در کشورهای منتخب[۵]
ادعای تحریم یا ممنوعیت مصرف محصولات تراریخته در ۳۷ کشور جهان یا اتحادیه اروپا یک دروغ بزرگ و فریب آشکار است. اتحادیه اروپایی از سال ۱۹۹۰ دارای قانون صدور مجوز تولید و مصرف محصولات تراریخته (Directive ۹۰/۲۲۰/EEC) است[۶] و همان طور که در جدول فوق مشخص شده است، در اتحادیه اروپا ۲۰۰۱ مجوز محصولات تراریخته به طور مستمر برای ۲۰۴ محصول تراریخته صادر شده است و محصولات زیادی نیز در حال دریافت مجوز هستند.
بنابراین، نه تنها كشورهای تولیدكننده محصولات تراریخته به واسطه استفاده از این فناوری دچار مشکل نشدهاند بلکه با گذشت زمان، تولید محصولات مهم کشاورزی مانند سویا، ذرت، کلزا و پنبه در این کشورها افزایش یافته و به صادرکننده های اصلی این محصولات در جهان تبدیل شده اند. به طوری که می توان گفت امنیت غذایی جهان در تولید محصولات استراتژیک ذرت، سویا، کلزا و پنبه تا حد بسیار زیادی به این کشورها وابسته است. همان طور که در نمودار زیر آمده است، کشورهای امریکا، برزیل و آرژانتین با تولید سویای تراریخته موفق شده اند ۸۳ درصد تولید و بیش از ۹۵ درصد بازار جهانی این محصول را در اختیار بگیرند.[۷]
نمودار ۱: سویای موجود در بازار جهانی به تفکیک کشورهای صادرکننده [۸]
مشکلات زیست محیطی و بهداشتی و ممنوعیت یا تحریم تراریخته در کشورهای دیگر در واقع دروغهایی بودند که تنها نتیجه آن جلوگیری از تولید داخلی محصولات تراریخته بود. با توقف تولید این محصولات در داخل کشور، واردات بیسابقه همین محصولات توسط همان همین اشخاص رکورد تاریخی به ثبت رساند. مطابق نمودار زیر که از پایگاه اطلاع رسانی سازمان خوار و بار جهانی استخراج شده است تنها در دوره مسئولیت اسکندری روند واردات محصولات تراریخته سویا و ذرت از حدود یک میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ به حدود ۲.۴ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۸ رسید.
نمودار ۲: روند افزایش واردات محصولات تراریخته (سویا و ذرت) در دولت نهم و دهم [۹]
کسانی که در دوره مسئولیت خود در وزارت جهاد کشاورزی، با وجود اعتراضهای مکرر جامعه علمی و دلسوزان، رکورددار واردات بدون حساب محصولات تراریخته و عامل توقف تولید داخلی بودند، امروز تلاش میکنند اقدامات دولت پس از خود را برای ساماندهی، برچسبزنی، کاهش واردات و صدور مجوز تولید ملی محصولات تراریخته، وارونه جلوه دهند. این جریان از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲، با معطل نگه داشتن اجرای قانون ایمنی زیستی، اولا تولید داخلی این محصولات را متوقف کرده و ثانیا، از هر گونه نظارت بر واردات این محصولات جلوگیری کرده است. پس از خارج شدن این جریان از مدیریت وزارت جهاد کشاورزی بود که در سالهای اخیر مقدمات اجرای قانون درباره نظارت بر واردات و صدور مجوز تولید داخلی محصولات تراریخته با تدوین آییننامهها و شیوهنامههای مربوط به صدور مجوز و برچسب گذاری دنبال شد.[۱۰]
جستجو در اخبار رسانهها نشان میدهد، هجمههای شدید علیه این فناوری تنها در مقاطعی که سخن از تولید داخلی میرود، فعال شده و پس از توقف تولید به کما میرود. این جریان یک بار در سال ۱۳۸۴ برای جلوگیری از تولید داخلی و با نفوذ اطراف محمدرضا اسکندری با انگیزههای سیاسی قوی فعال شد و پس از آن با وجود افزایش واردات به کما رفت. این جریان در کما بود تا اینکه مجددا در سال ۱۳۹۴ برای جلوگیری از آغاز مجدد فرایند صدور مجوز تولید داخلی فعال شد.
نگرانی مقام معظم رهبری از فعالیتها علیه مهندسی ژنتیک و زیستفناوری
مقام معظم رهبری بارها نسبت به کارشکنی دشمن در پیشرفت کشورمان در زیست فناوری و مهندسی ژنتیک هشدار دادهاند. ایشان در دیدار اعضای اتحادیه انجمنهای اسلامی دانش آموزان (۱۳۹۵/۲/۱) فرمودند: «اگر در مقابل این قدرتها کوتاه بیاییم، قطعاً مخالفت خود را به پیشرفتها در حوزههای زیستفناوری، نانو و دیگر رشتههای علمی حساس گسترش خواهند داد، زیرا آنها با هرگونه پیشرفت علمی، اقتصادی و تمدنی جمهوری اسلامی ایران مخالف هستند.»[۱۱]
رهبر معظم انقلاب در دیدار از پژوهشگاه رویان در ۲۵ تیر ۱۳۸۶ هم دشمنیها با پیشرفت کشور در حوزه مهندسی ژنتیک را مشابه مسئله هستهای دانستند و فرمودند: «وقتی راجع به سلولهاى بنیادى، شبیهسازى و این طور کارها آقایان حرف زدید و بنده یا دیگرى هم تجلیلى از این کار کردند، مقامات امریکایى اعلام کردند که براى علوم ژنتیک هم باید شوراى حکامى به وجود بیاید! این معنایش چیست؟ دشمن از اینکه شما در این رشته دارید حرکت میکنید، دردش آمده است.» [۱۲]
تشبیه هوشمندانه دشمنیها با مهندسی ژنتیک و انرژی هستهای از سوی مقام معظم رهبری بی دلیل نیست. در مورد فناوری هستهای نیز جریانهای بینالمللی ضد فناوری از جمله صلح سبز از دهه ۱۳۵۰ با نفوذ در میان بخشی از مردم و انقلابیون آنها را به شعارهای ضد پیشرفت کشور در این حوزه متمایل ساختند تا جایی که دانشجویان انقلابی با ارسال نامهای به حضرت امام (ره) در پاریس خواستار گنجاندن مقابله با انرژی هستهای در رویکردهای حضرت امام شدند. در همان زمان اعتراضات گسترده مردم منجر به توقف کار نیروگاه دارخوین شد. [۱۳]
انتشار محتوای ضد فناوری هستهای در دهههای شصت و هفتاد نیز ادامه داشت و عقب ماندگی تحمیل شده در این حوزه تا جایی ادامه یافت که کشورمان را درگیر مذاکرات پرهزینه و پیچیده هستهای نمود و نتیجه آن را امروز همگی شاهدیم.
ایستادگی مقابل قانون
تلاش این جریان برای جلوگیری از تولید داخلی محصولات تراریخته و تسهیل واردات این نوع محصولات علاوه بر اینکه اقدامی مشکوک و مغایر استقلال و امنیت غذایی کشور بود، بر خلاف اسناد بالادستی و قوانین نیز بوده است. سیاستهای کلی و بلندمدت جمهوری اسلامی ایران (ابلاغی۱۳۷۹/۱۱/۳)، [۱۴] سند ملی زیست فناوری (۱۳۸۴)، [۱۵] و راهبردهای اجرایی آن (۱۳۸۶) [۱۶] و قانون ملی ایمنی زیستی (ماده ۲) [۱۷] تولید محصولات اصلاح شده ژنتیکی و تراریخته را تکلیف کردهاند. با وجود این، جریان مذکور که خود را فراتر از قانون میداند تا کنون توانسته است از این طریق توقف تولید داخلی و افزایش واردات را به کشور تحمیل کند.
جامعه علمی کشور متشکل از صدها تن از دانشمندان و متخصصان کشور و نهادهای پژوهشی و دانشگاهی و انجمنهای علمی از جمله انجمن بیوتکنولوژی، انجمن ژنتیک، انجمن ایمنی زیستی و انجمن اصلاح نباتات در قالب قطعنامه همایشهای مختلف یا حضور در جلسات رسمی و یا با ارسال نامههایی (نامه ۱۲ مرجع علمی و ۵۴۵ مدیر و عضو هیئت علمی دانشگاهها به کمیسیون کشاورزی مجلس،[۱۸] نامه ۳۰۶ عضو هیأت علمی به ابتکار درباره محصولات تراریخته،[۱۹] بیانیه ۱۰۰ نفر از مدیران و اعضای هیئت علمی دانشگاهها از فناوری تولید محصولات تراریخته[۲۰]) اعتراض خود را به این رفتار اعلام کرده است.
میتوان حدس زد کدام اقدام دولت موجب عصبانیت این جریان شده است. در سالهای اخیر مطابق تکالیف قانونی مقرر در قانون ایمنی زیستی، برچسب گذاری عملی شد، نظارتهای لازم بر واردات بر اساس شیوهنامههای مصوب اعمال شد و صدور مجوز برای تولید داخلی و کاهش واردات در دستور کار قرار گرفت. بنابراین همین اقدامات باید موجب عصبانیت جریان مذکور شده باشد.
جالب اینکه این بار نیز ردپای مهندس اسکندری در جلوگیری از صدور مجوز تولید داخلی پررنگ است. محمدرضا اسکندری اخیرا در یک گفتگوی رسانهای ضمن اشاره به ارسال نامه به ۱۱ ارگان مهم کشور برای جلوگیری از تولید ملی محصولات تراریخته گفته است: «[این نامه] به ارگانهایی نظیر ستاد پدافند غیرعامل، شورای امنیت ملی، سازمان بازرسی کل کشور و تمام سازمانهایی که توانایی اقدامات بازدارنده برای جلوگیری از توسعه کشت محصولات تراریخته دارند، ارسال شد.» اسکندری در همین گفت و گو نتیجه اقدامات بازدارنده خود را علیه تولید ملی اینطور تشریح میکند: «بعد از مطالبی که در تسنیم و سایرسانهها مطرح شد و در کنار آن نیز بنده نامهای هشدارآمیز در مورد تراریخته، به سازمانهای مختلف ارسال کردم از انبوه سازی این محصول در سال ۹۵ جلوگیری شد و تولید به این صورت از تب و تاب افتاد.» [۲۱]
این حقایق هر ذهن بیطرفی را نسبت به منافع چند میلیارد دلاری واردات محصولات تراریخته حساس میکند. مهندس اسکندری از سالها پیش مدیرعامل سازمان اقتصادی کوثر است. برخی منابع در جریان تحقیق و تفحص مجلس از سازمان اقتصادی کوثر به واردات بخش قابل توجهی از سویا و خوراک دام کشور توسط شرکتهای تابعه آن اشاره کردهاند. با وجود این به دلیل تمرد این سازمان از همکاری با کمیته تحقیق و تفحص مجلس، رقم دقیق منافع این سازمان از واردات نهادهها و میزان و کیفیت فعالیتهای آن در امور اقتصادی کشور مشخص نیست. همان طور که گفته شد عمده سویا و خوراک دام وارداتی از نوع تراریخته است.
در خرداد ۱۳۹۳ رسانههای متعجب از تمرد این سازمان از قانون گزارش کردند: «به دلیل کارشکنیهای شرکتهای وابسته به بنیاد، مثل «سازمان اقتصادی کوثر»، شرکت «زربال طیور» وابسته به «هلدینگ کشاورزی کوثر» و بانک «دی» و... تحقیق و تفحص از بنیاد شهید تاکنون نهایی نشده است. با وجود اینکه در آییننامه داخلی به همکاری نهادها و سازمانها با کمیته تحقیق و تفحص مجلس تاکید شده است، «محمد رضا اسکندری»، رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان اقتصادی کوثر که از سازمانهای ثروتمند زیرمجموعه بنیاد شهید به حساب میآید، در یک ماه و نیم گذشته از ورود تیم تحقیق و تفحص بنیاد شهید به این شرکت جلوگیری میکند. ممانعت و کارشکنی در کار تیم تحقیق و تفحص در حالی صورت گرفت که طبق ماده ۲۱۷ آییننامه داخلی مجلس، ﺩﺳــﺘﮕﺎﻩﻫﺎﻱ ﺍﺟﺮﺍﻳﻲ ﻭ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎﺭﻱ ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺘﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻭ ﺗﻔﺤﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ عدم همکاری با کمیته تفحص تخلف محسوب می شود و پیگرد قضایی دارد. سوالی که اینجا مطرح است اینکه چرا با وجود نص صریح قانون درباره همکاری بیچون و چرای سازمانهای تحت تحقیق و تفحص، مدیرعامل این سازمان از ورود نمایندگان به این بخش اقتصادی سودده جلوگیری میکند؟!» [۲۲]
امیر خجسته، رئیس کمیته تحقیق و تفحص مجلس نیز در مورد فشارهای وارد شده در این باره گفته است «بیش از آنکه در زندانهای صدام تحت فشار باشد، به دلیل پیگیری پرونده فساد در بنیاد شهید تحت فشار قرار گرفته است، وی از "صاحبان نفوذ در پرونده" خواست که در این پرونده دخالت نکنند.» [۲۳]
علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی، نیز با اشاره به فشارها در این پرونده گفت: «تحقیق و تفحص از بنیاد شهید با چند صد میلیون خرج انجام شد و بعد رفت در کمیسیون ماند و اصلا متوجه نشدیم چه شد!» [۲۴] وی در دیدار با فراکسیون شاهد مجلس دهم، با بیان اینکه آخرش هم نفهمیدیم نتیجه آن تحقیقوتفحص چه شد، به نمایندگان پیشنهاد کرد که با استفاده از ماده ٢٣٦ آییننامه اجرائی موضوع را پیگیری کنند. [۲۵]
گزارش مجلس از قانونشکنی جریان ضد تراریخته برای توقف تولید داخلی
جلوگیری از تولید داخلی و تسهیل واردات توسط این جریان در یکی از گزارشهای مجلس شورای اسلامی نیز تصریح شده است. گزارش تحقیق از علل عدم اجرای قانون ایمنی زیستی مورخ ۱۳۹۲/۸/۲۶ به شماره ۵۳۶۸۵ که از سوی کمیسیون کشاورزی تقدیم مجلس شد، در صفحه 5 با اشاره به پیشرفتهای قابل توجه کشور در بیوتکنولوژی و تولید محصولات تراریخته آورده است: «علیرغم همه پیشرفتها، برخی اظهارات غیر کارشناسی و غیر علمی و فاقد مستندات لازم، موجبات نگرانی ناشی از تولید و مصرف محصولات تراریخته بر سلامت انسان و ایمنی محیط زیست را فراهم نموده است.» در ادامه این گزارش با انتقال از تعلل دستگاههای اجرایی ذیربط در اجرای قانون ایمنی زیستی تصریح شده است: «متأسفانه دستگاههای اجرایی ذیربط...، نتوانستهاند به نقش خود برای اجرای دقیق این قانون بپردازند و نتیجه این شد که علاوه بر آنکه در داخل کشور همچنان سرعت حرکت متخصصان به سوی توسعه بیوتکنولوژی را کند نمودند، بلکه طی سه سال، واردات حدود 5 میلیارد دلار محصولات تراریخته یا فراوردههای آنها به صورت رسمی یا غیر رسمی از دیگر کشورها تسهیل نمودند به گونهای که محصولات وارداتی برچسب و شناسنامه مشخص نداشته و هیچ گونه اقدامی از سوی همین دستگاهها برای اجرای قانون در خصوص این گونه واردات صورت نگرفته است.»
با توجه به موقعیت حساس کشور در مقطع فعلی و اهمیت مسئله اقتصاد دانشبنیان انتظار میرود جریانهای اقتصادی وابسته کشور با فشار دلسوزان وادار به شفاف سازی عملکرد خود شوند تا از ادامه منفعت طلبیهای گروهی یا سیاسی، نفوذ جریانهای مشکوک و اقدامات تضعیف کننده امنیت غذایی کشور که از مهمترین ابعاد امنیت ملی است جلوگیری شود.
* دکتری حقوق
منابع
۱. درخواست 160 نماینده مجلس از رئیس جمهور برای توجه به محصولات تراریخته، خبرگزاری مهر، 13 آبان 1386، به آدرس: <https://www.mehrnews.com/news/580544> دسترسی در شهریور 1397.
۲. اسکندری محمدرضا (1385)، با افزايش توليد در واحد سطح و اصلاح شاليكوبي ها: خودكفايي برنج طي 3 سال آينده امكان پذير است، روزنامه اطلاعات، 4 خرداد 1385، به آدرس: <http://magiran.com/npview.asp?ID=1091280>.
۳. شاعری علی محمد (1396)، دولت در واردات محصولات تراریخته برنامه ششم را رعایت کند، خبرگزاری مهر، ۲ مهر ۱۳۹۶، به آدرس: <https://www.mehrnews.com/news/4096409> دسترسی در شهریور 1397.
۴. وزیر بهداشت: محصولات تراریخته مورد تأیید وزارت بهداشت است، پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی، 4 اردیبهشت 1386، به آدرس: <irbic.ir/9703> دسترسی در شهریور 1397.
۵. ISAAA, 2017
۶. Council Directive 90/220/EEC of 23 April 1990 on the deliberate release into the environment of genetically modified organisms, at <https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A31990L0220> accessed Sep. 2018.
۷. Van Eenennaam AL., Young AE. (2014). Prevalence and impacts of genetically engineered feedstuffs on livestock populations, Journal of Animal Sciences, 92(10): 4255-4278.
۸. SOYBEANS TRADE (2018). The Observatory of Economic Complexity Database, at <https://atlas.media.mit.edu/en/profile/hs92/1201> accessed Sep. 2018.
۹. FAO STAT (2017). at <http://fao.org/faostat/en/#compare> accessed Sep. 2018.
۱۰. دانشیان جهانفر (۱۳۹۷)، نظارت وزارت جهاد کشاورزی بر واردات محصولات تراریخته، خبرگزاری صدا و سیما، ۰۹ فروردين 1397، به آدرس: <http://www.iribnews.ir/fa/news/2087112> دسترسی در شهریور 1397.
۱۱. رهبر معظم انقلاب (۱۳۹۵/۰۲/۰۱). بیانات در دیدار اعضای انجمنهای اسلامی دانشآموزان، به آدرس: <http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=32860> دسترسی در شهریور 1397.
۱۲. رهبر معظم انقلاب (۱۳۸۶/۰۴/۲۵). بیانات در بازدید از پژوهشکدهی رویان، به آدرس <http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3393> دسترسی در شهریور 1397.
۱۳. تاریخنگاری نیروگاه هستهای بوشهر (بخش اول)، خبرگزاری تسنیم، 7 آبان 1392، به آدرس <http://tn.ai/174725> دسترسی در مهر 1397.
۱۴. پایگاه اطلاع رسانی دفتر رهبر معظم انقلاب (۲۰ اسفند ۱۳۷۹). ابلاغ سياستهاي كلي نظام در بخشهاي مختلف به رؤساي قواي سه گانه <http://www.leader.ir/fa/content/2092/> دسترسی در شهریور 1397.
۱۵. سند ملی زیست فناوری (1385). به آدرس: <http://cpm.nioc.ir/Reference_Info/13.pdf> دسترسی در شهریور 1397.
۱۶. راهبردهای زیست فناوری مصوب جلسه 615 مورخ 6/9/1386 شورای عالی انقلاب فرهنگی، به آدرس: <https://www.itrc.ac.ir/rules.php?H=2&H1=277&H2=316&H3=311&H4=0&ID=316> دسترسی در شهریور 1397.
۱۷. آیین نامه اجرایی قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران (19/04/1392). به آدرس: <http://dla.maj.ir/dorsapax/userfiles/file/m1.pdf> دسترسی در شهریور 1397.
۱۸. ۱۲ مرجع علمی و ۵۴۵ مدیر و عضو هیأت علمی دانشگاه ها و مراکز علمی از موضع رییس کمیسیون کشاورزی انتقاد کردند (۳ مهر ۱۳۹۵). به آدرس: <http://irbic.ir/9486/> دسترسی در شهریور 1397.
۱۹. نامه ۳۰۶ عضو هیأت علمی به ابتکار درباره محصولات تراریخته (۲۳ خرداد ۱۳۹۵). به آدرس: <http://irbic.ir/8472> دسترسی در شهریور 1397.
۲۰. حمایت محققان و اساتید دانشگاهی از فناوری محصولات تراریخته/ اسامی کامل امضاکنندگان (۱۳۹۵/۰۷/۰۳). به آدرس: <http://www.iana.ir/fa/tiny/news-34828 > دسترسی در شهریور 1397.
۲۱. تسنیم (1395)، جلوی تولید انبوه محصولات تراریخته در سال ۹۵ گرفته شد، 31 فروردین 1395، به آدرس: <http://tn.ai/1053211> دسترسی در شهریور 1397.
۲۲. تابناک (1393)، جزئیاتی از تحقیق و تفحص از بنیاد شهید، 28 خرداد 139، به آدرس: <http://www.tabnak.ir/fa/news/408993/> دسترسی در شهریور 1397.
۲۳. خبرآنلاین (1395)، پرونده بنیاد شهید را جدی بگیرید، 5 ابان 1395، به آدرس <https://www.khabaronline.ir/detail/594140/Politics/parties> دسترسی در شهریور 1397.
۲۴. ایسنا (1396)، بزرگترین فسادهای مالی از ۷۱ تا ۹۶ + فیلم، 28 بهمن 1396، به آدرس: <<https://www.isna.ir/news/96112614998/ دسترسی در شهریور 1397.
۲۵. ایسنا (1395)، ناگفته های یک فساد مالی بزرگ، 2 شهریور 1395، به آدرس: <https://www.isna.ir/news/95060101016> دسترسی در شهریور 1397.
۴۲۴۲
نظر شما